LİSE-4 KONU ÖZETLERİ
BOŞALTIM SİSTEMLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
1.Metabolizma olayları sonucunda oluşan artık ürünlerin (üre, ürik asit, amonyak, su, vs.) vücuttan uzaklaştırılmasına boşaltım denir.
2.Boşaltım sistemi azotlu artıkların atılması dışında, canlının yaşayabilmesi için uygun ve dengeli bir iç ortamın oluşmasında (homeostasi) rol oynar.
3.Bir hücreliler metabolizma artıklarını hücre zarından dışarı atarlar. Tatlı sularda yaşayan tek hücrelilerde, hücreye giren fazla suyu kontraktil koful denilen yapılar enerji harcayarak dışarı atar.
4.Kara bitkilerinde su buharı ve karbondioksit stomalardan dışarı verilir.
5.Bazı bitkiler neme doymuş havalarda fazla suyu, yaprak kenarlarındaki hidatod (su savağı) denilen özel yapılarla damlalar halinde atarlar. Damlama (gutasyon) denilen bu olayda, suyla birlikte bazı tuzlar da atılır.
6.Sünger ve sölenterlerde metabolizma artıkları bütün vücut yüzeyinden difüzyonla atılır.
7.Yassı solucanlarda boşaltım organı olarak protonefridyum bulunur. Protonefridyum, vücut içine yayılan kanal sisteminden oluşmuştur. Kanalların ucunda içinde siller bulunan alev hücreleri yer alır. Alev hücrelerinin temel görevi vücudun su dengesini sağlamaktır.
8.Halkalı solucanlarda boşaltım organı nefridyumlardır. Nefridyumların bir ucu kirpikli huni şeklindedir. Buradan ayrılan kanal, vücut boşluğunda birçok kıvrımlar yaparak sonraki halkadan dışarı atılır. Vücut sıvısından toplanan artık maddelerden yararlı olanlar, kanalların etrafını saran kılcal damarlara geri emilir. Emil- meyip kanalda kalan artıklar idrarı oluşturur.
9.Böceklerde boşaltım organı malpighi tüpleridir. Bu tüplerin kapalı serbest uçları, vücut boşluğundaki kandan boşaltım maddelerini alır ve diğer ucu ile sindirim kanalına boşaltır. Suyun fazlası son bağırsaktan geri emilir. Boşaltım maddeleri, sindirim artıkları ile beraber ürik asit kristalleri şeklinde atılır. Bu durum böceklerin su artırımı yapmaları için önemli bir uyumdur.
10.Omurgalılarda pronefroz, mezonefroz, ve metanefroz olmak üzere üç tip böbrek vardır.
11.Pronefroz böbrek balık ve kurbağaların embriyoları ile köpek balıklarının erginlerinde görülür. Bu tip böbrekte glomerulus adı verilen kılcal kan damarları yumağından kirpikli hunilere süzülen artık maddeler, ortak bir kanala taşınarak kloak adı verilen sindirim kanalından dışarı atılır.
12.Mezonefroz böbrek balık ve kurbağaların erginlerinde, sürüngen, kuş ve memelilerin embriyolarında görülür. Pronefroz böbrekten farkı, kirpikli huninin yerine bovvman kapsülünün gelmiş olmasıdır.
13.Metanefroz böbrek sürüngen, kuş ve memelilerin erginlerinde görülür. En gelişmiş böbrek tipidir.
14.Canlılarda protein moleküllerinin parçalanması sonucu oluşan azotlu artık maddeler amonyak, üre, ürik asittir.
15.Amonyak çok zehirlidir ve bol suyla dışarı atılır. Bu nedenle balık ve kurbağa larvaları gibi suda yaşayan canlılar azotlu artık olarak amonyak atarlar.
16.Üre, karada yaşayan ergin kurbağa ve memeli gibi canlıların azotlu artık maddesidir. Bu hayvanlar amonyağı üreye dönüştürerek, vücutlarından fazla su kaybını önlemiş olurlar. Memelilerde üre karaciğer hücrelerinde ornitin devri ile oluşur.
17.Ürik asit; karada yaşayan böcekler, sürüngenler ve kuşların azotlu artık maddesidir. Bu canlılar azotlu artık olarak suda çok az çözünen ürik asiti attıkları için, vücutlarından aşırı su kaybını önlemiş olurlar.
18.İnsan böbreği dıştan içe doğru; kabuk (korteks) ve bunun altında yer alan öz (medulla) bölgesinden meydana gelmiştir.
19.Böbreğin tam ortasında havuzcuk denilen geniş bir çukurluk vardır. Buradan çıkan idrar kanalı (üreter), idrar kesesine bağlanır. İdrar kesesi, dış idrar kanalı (üretra) denilen bir kanalla dışarı açılır.
20.Kandan üre ve artık maddelerin süzülmesini sağlayan nefronlar, böbreklerin yapı ve görev birimidir.
21.Bir nefron, uzun bir boşaltım kanalcığı ile glomerulus denilen kılcal kan damarları yumağından oluşur. Boşaltım kanalcığının yarım ay şeklindeki kapalı ucuna bovvman kapsülü denir. Bu kapsül glomerulusu sarar. Glomerulus ve bovvman kapsülüne malpigi cismi denir. Boşaltım kanalcığının bovvman kapsülünden sonraki kısmı proksimal tüp, henle kulpu ve distal tüp olmak üzere üç bölgeye ayrılır. Boşaltım kanalcığı, distal tüpten sonra idrar toplama kanalı ile devam eder.
22.Nefronu oluşturan malpigi cismi, proksimal tüp ve dis- tal tüp böbreklerin kabuk kısmında; henle kulpu ve id¬rar toplama kanalı öz kısmında bulunur.
23.İdrar toplama kanalları piramit şeklinde yapıları oluşturur. İdrar toplama kanallarının açık uçları, piramit tepesinden havuzcuğa açılır.
24.Böbrek atardamarının oluşturduğu getirici atardamar, bovvman kapsülünün boşluğunda glomerulus denilen kılcal kan damarı yumağını meydana getirir. Bu kılcalların birleşmesiyle oluşan götürücü atardamar, bovvman kapsülünden ayrılır ve boşaltım kanalcığının etrafında kılcal damar ağı oluşturur. Bu kılcalların birleşmesiyle böbrek toplardamarı meydana gelir.
25.İdrar oluşumu; süzülme, geri emilim ve salgılama şeklindeki üç olayla gerçekleşir.
26.Süzülme; glomerulus kılcallarındaki kanın, kan basıncının etkisiyle bovvman kapsülüne geçmesidir. Glomerulus kılcalları iki atardamar arasında olduğu için, kan basıncı damar boyunca sabittir ve vücuttaki diğer kılcalların yaklaşık iki katıdır. Yüksek olan bu kan basıncının etkisiyle glomerulus kılcallarından bovvman kapsülüne glikoz, aminoasitler, inorganik tuzlar, üre, ürik asit, su gibi maddeler geçer. Glomerulus kılcalları iki katlı epitel dokudan oluştuğu için kan hücreleri ve kan proteinlerini geçirmez.
27.Süzülme sonucu bovvman kapsülüne geçen su, glikoz, aminoasit, inorganik tuz gibi yararlı maddelerin nefron kanallarındaki hücrelere alınmasına geri emilim denir. Geri emilen maddeler, nefron kanallarını saran kılcal damarlara geçer. Geri emilme pasif ya da aktif taşımayla yapılır. Örneğin suyun geri emilimi pa¬sif taşımayla olur.
28.Sağlıklı insanlarda glikoz ve aminoasitlerin tamamı, suyun % 99'u, sodyumun %99,5'u, ürenin yaklaşık % 50'si geri emilerek tekrar kana verilir.
29.Her maddenin kandaki normal değerine eşik değer denir. Bir maddenin kandaki miktarı eşik değerinin üzerinde ise, eşik değeri aşan miktar nefron kanallarından geri emilmez ve idrarla dışarı atılır.
30.Süzülme ile bovvman kapsülüne geçemeyen maddeler, kılcal damarlardan aktif taşıma ile kanalcığa verilir. Buna salgılama veya aktif boşaltım denir. (H+, NH4+, penisilin vs.)
31.Böbrekler; kanın bileşimini, pH derecesini, doku sıvısındaki su, sodyum, potasyum gibi maddelerin miktarını düzenleyerek homeostasinin sağlanmasında görev yapar.
32.İnsan kanının pH derecesi 7,4'tür. Bu pH derecesinin 7 ya da 7,7 olması ölüme neden olur. Böbrekler kan pH'ı değiştiğinde asit veya baz bileşikleri salgılayarak dengenin oluşmasını sağlar.
33.Kan pH'ının sabit tutulmasında böbreklerin yanı sıra solunum sisteminin de önemi büyüktür.
34.Böbrekler su miktarını hipofizden salgılanan antidiüretik hormon (ADH = vasopressin) ile düzenler.
35.Mineral ve tuz miktarı böbrek üstü bezinden salgılanan aldosteron hormonuyla dengede tutulur.
36.İnsanın fazla miktarda deniz suyu içmesi halinde dokular su kaybederek ölüme neden olabilir.
37.Böbreklerin; metabolizma sonucu oluşan azotlu artıkları atmak, vücudun asit-baz dengesini ayarlamak, kan basıncını ayarlamak, vücudun su ve tuz dengesini düzenlemek, bazı zararlı maddeleri atmak şeklinde görevleri vardır.
38.Tatlı su balıklarının vücutlarına osmozla su girer. Bu balıklarda su içme yoktur. Glomeruluslar büyük oldu¬ğundan çok miktarda sıvı süzerler. Tuzu, solungaçlardan aktif taşıma ile alırlar, azotlu artıkların çoğunu solungaçlardan difüzyonla atarlar.
39.Tuzlu su balıklarının osmozla su kaybetme tehlikesi vardır. Bunlarda glomeruluslar küçülmüş veya kay¬bolmuştur. Bu balıklar deniz suyunu içerler. Su vücutta kalırken, tuz, solungaçlardan aktif taşımayla dışarı salgılanır. Azotlu artıklar amonyak halinde solungaç¬lardan dışarı atılır.
kişi tarafından okundu.
0 yorum
LÜTFEN YORUMLARINIZI YAZINIZ